Is Boeddhisme een geloof?

Een goede vraag

De meesten van ons zijn inmiddels wel bekend met Boeddha, meditatie, mindfulness, tempels, standbeelden en dergelijken. Het is echter best onduidelijk hoe wij het Boeddhisme het beste kunnen plaatsen… Is het een geloof, een godsdienst of een levenswijze?
Ik ben al lange tijd praktiserend Boeddhist, maar ook voor mij is het antwoord op deze vraag soms moeilijk te verwoorden. Het ligt er immers maar net aan wie je tegenover je hebt.
Het woord geloof, betekent voor een gereformeerd christen iets heel anders, dan voor een atheïst.
Om te beantwoorden of boeddhisme een geloof is, zal ik jullie daarom eerst meenemen naar het leven van de Boeddha en in welke omgeving hij zijn verlichting kon bereiken.

Prins van de Shakya clan

De Boeddha was in 632 voor Christus geboren als de rijke prins Siddhartha Gautama van de Shakya-clan in Lumbini, Nepal [1]. Op de kaart kan je Lumbini bij de gele stip vinden:

Toentertijd werd van een prins verwacht dat hij een geschoolde gentleman werd, zodat hij op een dag het bestuur van het koninkrijk over kon nemen. Met name militaire overwinningen gaven veel aanzien, dus de meeste prinsen en koningen probeerden met andere koninkrijken oorlog te voeren. In een ander artikel zal ik verder ingaan op de geopolitieke situatie in India ten tijde van de Boeddha.

Volgens de overlevering werd er bij de geboorte van de Boeddha een voorspelling gedaan dat hij of een groot militair leider zou worden, of een groot geestelijk leider. Zijn vader, de koning van de Shakya’s, had geen behoefte aan een geestelijk leider en sloot de jonge Siddhartha op in zijn paleis. Gedurende zijn jeugd had Siddhartha alles wat zijn hartje begeerde, want daar zorgde zijn vader wel voor. Echter Siddhartha was nieuwsgierig en toen het hem lukte weg te lopen uit het paleis, werd hij geconfronteerd met het gewone volk, geteisterd door ouderdom, ziekte en dood. Dit maakte zo’n diepe indruk op hem, dat hij op een dag zonder waarschuwing zijn paleis verliet en begon aan zijn pad met de vraag: hoe kan ik mensen van hun lijden verlossen?

Kastenstelsel

U moet zich realiseren dat in deze tijd de maatschappij niet was ingedeeld zoals de onze, waarin iedereen zijn dromen vrij kan nastreven. Toentertijd was de bevolking ingedeeld volgens het kastenstelsel. Wanneer je geboren was, werd je direct lid van een kaste. Er waren grofweg vier kasten en de kastelozen:

• Brahmanen (geestelijken)
• Kshatriya’s (strijders en heersers)
• Vaishya’s (zelfstandige boeren en handelaren)
• Shudra’s (burgers en arbeiders)
• Dalit’s (de kastelozen, of oneerbiedigen)

Wat maakt dit uit vraagt u zich misschien af?
Er golden hele strikte maatschappelijke regels voor ieder mens in een bepaalde kaste. Bovendien mochten mensen uit de verschillende kasten niet zomaar met elkaar communiceren. Een huwelijk tussen mensen uit verschillende kasten was bijvoorbeeld uit den boze. Jouw kaste bepaalde jouw sociale omgeving, jouw plaats in de maatschappij, jouw baan, en jouw verdere levensloop.

Dat maakt het zo bijzonder dat Siddhartha Gautama zich na zijn verlichting, als Boeddha, besloot te richten naar alle mensen, niet alleen de Kshatriya’s bijvoorbeeld. Iedereen, uit welke kaste ook, was welkom. Deze lijn kunnen we verder doortrekken naar: het maakt niet uit waar je vandaan komt, iedereen die bevrijding van lijden zoekt is welkom.

De Brahmanen

Wanneer je de vraag stelt: is Boeddhisme een geloof? Dan moeten we eerst weten in wat voor religieuze wereld de Boeddha zelf opgegroeid was. De Brahmanen waren de geestelijke leiders die een belangrijke rol speelden in de maatschappij van de jonge Siddhartha. Dit waren priesters waarvan werd gedacht dat zij geboren waren uit de mond van de Hindoeïstische god Brahma.
Deze priesters bestudeerden de heilige Veda-geschriften. Zij konden religieuze rituelen uitvoeren, die in het Hindoeïstisch geloof van de tijd belangrijk waren, om de maatschappij te beschermen en de goden tevreden te stellen.

Tegelijkertijd ontstonden er in deze periode een wildgroei aan andere religies en filosofische denkwijzen, waar ik nu niet verder op in zal gaan.
Kortom, u moet zich realiseren dat toen Siddhartha op zoek ging naar het antwoord op menselijk lijden, hij onderdeel was van een Hindoeïstische maatschappij met veel filosofische discussie!

Verlichting

Wat is dan de essentiele boodschap van de Boeddha?
Siddhartha verwierf onder de bodhi boom zijn verlichting en werd Boeddha, nadat hij zich de vier nobele waarheden realiseerde:

• Diagnose: gedurende het leven wordt iedereen geconfronteerd met lijden.
• Oorzaak: Er is een oorzaak te vinden voor dit lijden.
• Prognose: Er zijn verschillende mogelijkheden om lijden te verminderen of stoppen.
• Behandeling: Er is een manier om lijden uit te roeien, namelijk het achtvoudig pad.

Hij destilleerde daarna dat de belangrijkste oorzaak van lijden ‘hechting (attachment) is. Hechting heeft drie aspecten:

• Verlangen / Hunkeren
• Haat / Woede
• Onbenul

Vervolgens verkondigde hij een manier om mensen te helpen zich van lijden te verlossen en verlichting te bereiken. Dit noemde hij het achtvoudig pad naar bevrijding [van lijden].

Daarna heeft Siddharta, nu de Boeddha, zijn leven gewijd om aan iedereen het achtvoudig pad te onderwijzen. Aan mensen uit alle Indiase kasten, en na zijn dood aan mensen uit heel Azië en zelfs in het oude Griekenland, via Perzië.

Is boeddhisme een geloof?

Door de eeuwen heen hebben de vele boeddhistische stromingen hun eigen meditaties, rituelen, tempels en kunstwerken gecreëerd. Sommige met een religieus karakter, anderen minder.
Echter alle stromingen houden zich in de essentie bezig met de vraag: hoe kunnen wij mensen helpen zich van hun lijden te verlossen?
Het boeddhisme is dus geen geloof van verering, zoals bij andere godsdiensten bijvoorbeeld het geval kan zijn, maar een geloof in de zoektocht naar het antwoord op deze essentiële vraag.
Met behulp van de vele hulpmiddelen die Boeddhisten inmiddels in hun geestelijke gereedschapskist hebben zitten, kan iedereen geholpen worden.
Een sprekend voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld de ontwikkeling van mindfulness door Kabat-Zinn. Een humanistisch filosoof, Alan Watts, schreef eens [2]:

If we look deeply into such ways of life as Buddhism, we do not find either philosophy or religion as these are understood in the West. We find something more nearly resembling psychotherapy.

Een Levenswijze

In moderne termen zou ik daarom het boeddhisme dus niet direct als geloof interpreteren, zoals wij hier bijvoorbeeld religie of godsdienst zien. In mijn ogen is het veel meer als een filosofische levenswijze, met gunstige psychologische effecten voor jezelf en omgeving.
Ik denk echter, dat dr. Boeree nog veel mooier verwoord heeft wat boeddhisme eigenlijk is [3]:

What Buddhism is really all about is returning to this life, your very own little life, with a “new attitude.” By being more calm, more aware, a nicer person morally, someone who has given up envy and greed and hatred and such, who understands that nothing is forever, that grief is the price we willingly pay for love… this life becomes at very least bearable. We stop torturing ourselves and allow ourselves to enjoy what there is to enjoy.

Referenties

1. https://whc.unesco.org/en/list/666/
2. Watts Alan W. The Way of Zen. NY: New American Library; 1959.
3. Boeree CG. Towards a Buddhist Psychotherapy. 1997. Available from: http://www.webspace.ship.edu/cgboer/buddhapsych.html 
4. Achtergrond informatie:
   Aich TK. Buddha philosophy and western psychology. Indian J Psychiatry. 2013;55(Suppl 2):S165-S170. doi:10.4103/0019-5545.105517